Konu Özeti

Türk edebiyatında tiyatro, geleneksel halk gösterilerinden doğmuş ve zamanla Batı etkisiyle yazılı bir tür haline gelmiştir. Başlangıçta meddah, Karagöz ve orta oyunu gibi sözlü, doğaçlama ve halk kültürüne dayalı biçimler öne çıkarken; Tanzimat Dönemiyle birlikte Batı tarzı, yani yazılı ve sahnelenebilir tiyatro anlayışı yerleşmeye başlamıştır.

Geleneksel Türk Tiyatrosu

Türk tiyatrosunun temelleri, halk kültürüne dayanan doğaçlama gösterilerle atılmıştır. Bu oyunlar yazılı metne bağlı değildir; oyuncuların yaratıcılığı ve seyircinin katılımı önemlidir.

• Meddah: Tek kişilik sahne sanatıdır. Meddah, taklitlerle olayları anlatır; ses ve jestleriyle farklı karakterleri canlandırır.
• Karagöz ve Hacivat: Deriden kesilmiş figürlerin ışık perdesine yansıtıldığı gölge oyunudur. Hacivat bilgiçliği, Karagöz’ün halk diliyle çatışır; toplumsal eleştiri taşır.
• Orta Oyunu: Tuluat (doğaçlama) esasına dayanır. Sahne düzeni “meydan” olarak adlandırılır; Kavuklu ve Pişekâr oyunun merkezindedir.
• Köy Seyirlik Oyunları: Düğün, bayram ve hasat gibi özel günlerde oynanır; geleneksel ritüel kökenlidir.

Tanzimat Dönemi (1860 – 1896)

Batı etkisindeki ilk tiyatro örnekleri bu dönemde verilmiştir. Tiyatro, toplumu eğitme ve bilinçlendirme aracı olarak görülmüştür. Konular genellikle adalet, özgürlük, eğitim ve toplumsal düzen üzerinedir.

• İlk Türkçe tiyatro eseri: Şinasi – Şair Evlenmesi (1859)
• Namık Kemal: Tiyatroya toplumsal ve milli bir bilinç kazandırmıştır. Vatan Yahut Silistre bu anlayışın örneğidir.
• Ahmet Vefik Paşa: Molière çeviri ve adapteleriyle tiyatronun yaygınlaşmasını sağlamıştır.
• Direktör Ali Bey: Mizahi oyunlarıyla modern komedi geleneğinin öncüsüdür. Ayyar Hamza en tanınan eseridir.

Servetifünun ve Fecr-i Ati Dönemi

Bu dönemlerde tiyatro, edebî üretim içinde geri planda kalmıştır. Sanatçılar daha çok şiir ve roman türlerinde eser vermiştir. Tiyatro metinleri genellikle sahnelenmemiş, okunmak için yazılmış edebi metinler olarak kalmıştır.

• Hüseyin Suat Yalçın ve Şahabettin Süleyman bu dönemde tiyatro yazan az sayıdaki isimlerdendir.

Milli Edebiyat Dönemi (1911 – 1923)

Tiyatroda ulusal konular ve halk dili ön plana çıkmıştır. Amaç, millî bilinci güçlendirmek ve Anadolu insanının yaşamını sahneye taşımaktır.

• Musahipzade Celal: Türk tarihinden ve geleneklerinden beslenen oyunlar yazmıştır. İstanbul Efendisi ve Köprülüler öne çıkan eserleridir.
• Faruk Nafiz Çamlıbel: Akın ve Özyurt oyunlarıyla milliyetçi duyguları işler.

Cumhuriyet Dönemi (1923 – Günümüz)

Cumhuriyet’in ilanıyla birlikte tiyatro, devlet desteğiyle kurumsallaşmıştır. Halkevleri, Devlet Tiyatroları ve Şehir Tiyatroları bu sürecin temel kurumlarıdır. Tiyatro, eğitim, kültür ve toplumsal değişim aracı olarak önem kazanmıştır.

• Reşat Nuri Güntekin: Hançer, Eski Rüya gibi eserlerle insan ilişkilerini işlemiştir.
• Ahmet Kutsi Tecer: Koçyiğit Köroğlu ve Köşebaşı oyunlarıyla halk tiyatrosu geleneğini modern sahneye taşımıştır.
• Orhan Asena: Tarihsel olaylardan yola çıkarak psikolojik çözümlemeler yapmıştır. Tanrılar ve İnsanlar (Gılgamış) önemli bir örnektir.
• Haldun Taner: Toplumsal eleştiriyi mizahla harmanlamış, epik tiyatronun Türkiye’deki öncülerindendir. Keşanlı Ali Destanı en tanınan eseridir.
• Turgut Özakman ve Necati Cumalı gibi yazarlar Cumhuriyet sonrası dönemde tiyatroda kalıcı izler bırakmıştır.