Paralel ve meridyenlerden oluşan coğrafi koordinat sistemi, yeryüzündeki herhangi bir noktanın mutlak konumunu belirlemenin yanı sıra, iki nokta arasındaki uzaklığı ölçmek ve yerel saat hesaplamaları yapmak için kullanılan evrensel bir yöntemdir. Bu sistem, coğrafi analizlerin matematiksel temelini oluşturur.
Uzaklık Hesaplamaları
Uzaklık hesaplamaları, kullanılan referans çizgisine (paralel veya meridyen) göre farklılık gösterir.
- Paraleller Arası Uzaklık: Ardışık iki paralel dairesi arasındaki mesafe Dünya’nın her yerinde yaklaşık 111 km’dir. Bu sabitlik sayesinde, aynı meridyen üzerindeki iki nokta arasındaki kuş uçuşu uzaklık kolayca hesaplanabilir. Örnek: Aynı meridyen üzerinde bulunan 20° Güney paralelindeki (M noktası) ile 40° Kuzey paralelindeki (N noktası) iki nokta arasındaki fark 60 enlemdir. Dolayısıyla: 60 × 111 km = 6660 km olur. Yani M ile N noktaları arasında yaklaşık 6660 kilometrelik bir uzaklık vardır.
- Meridyenler Arası Uzaklık: Ardışık iki meridyen arasındaki uzaklık her yerde aynı değildir. Bu mesafe Ekvator’da en geniş (yaklaşık 111 km), kutuplara doğru gidildikçe daralır ve kutuplarda sıfıra iner. Bu nedenle farklı enlemlerdeki iki noktanın meridyen farkına göre doğrudan uzaklık hesabı yapılamaz. Örnek: Ekvator üzerindeki 10° Batı meridyeni (P) ile 50° Doğu meridyeni (R) arasındaki fark 60 meridyendir. Dolayısıyla: 60 × 111 km = 6660 km olur. Ancak bu değer yalnızca Ekvator üzerinde geçerlidir.
Eğer aynı fark 45° Kuzey paralelinde hesaplansaydı, aradaki mesafe yaklaşık yarıya düşerdi (yaklaşık 4700 km) çünkü meridyenler burada birbirine yaklaşır.
Yerel Saat Hesaplamaları
Yerel saat, bir yerin Güneş’e göre konumunu ifade eder ve meridyenlere dayanılarak hesaplanır. Dünya, 24 saatte 360° döndüğü için her 1°’lik boylam farkı 4 dakikalık zaman farkına karşılık gelir.
- Temel Kural: Ardışık iki meridyen arasındaki zaman farkı, Dünya’nın her yerinde 4 dakikadır.
- Örnek Hesaplamalar:
Örnek 1:
- 45° Doğu meridyenindeki K noktası ile 15° Batı meridyenindeki L noktası arasında toplam fark:
- (45 + 15) = 60 meridyen → 60 × 4 dakika = 240 dakika, yani 4 saat fark vardır.
- ➡️ K noktası doğuda olduğu için Güneş burada 4 saat daha erken doğar.
Örnek 2:
- Başlangıç Meridyeni (0°) üzerindeki M noktası ile 60° Doğu meridyenindeki N noktası arasındaki fark:
- 60 × 4 = 240 dakika = 4 saat.
- ➡️ N noktası, M’ye göre 4 saat ileridedir.
Yani M’de saat 12.00 iken, N’de saat 16.00’dır.
Örnek 3:
- R ve S noktaları aynı meridyen üzerindedir (örneğin 20° Doğu).
- Dolayısıyla yerel saatleri aynıdır, aralarında zaman farkı yoktur.
Güneşin Konumu ve Saat İlişkisi
21 Mart (ekinoks) tarihinde, gece ve gündüz süresi eşittir. Bu durumda, 15° Batı meridyeninde yer alan L noktasında Güneş sabah 07:00’de doğuyorsa, 12 saatlik gündüz süresinin sonunda 19:00’da batacaktır.
Daha doğuda yer alan K noktası (45° Doğu), L’ye göre 4 saat ileridedir. Bu nedenle K’de Güneş, L’deki batıştan 4 saat önce, yani 15:00’te batar.
Aynı meridyen üzerinde bulunan T noktası da K ile aynı yerel saate sahiptir. Dolayısıyla T’de Güneş de 15:00’te batar.
🌦️ Not:
Bir noktanın mutlak konumu (enlem–boylam) ve yerel saati bilindiğinde, o bölgedeki atmosferik olaylar, iklim özellikleri veya gölge uzunluğu değişimleri gibi analizler yapılabilir. Bu, coğrafi gözlemlerde ikinci aşamayı oluşturur.
