Dünya'nın şekli ve hareketleri. Dünya'nın geoit şekli, kendi ekseni etrafındaki dönüşü (günlük hareket) ve Güneş etrafındaki yörüngesi (yıllık hareket), gezegenimizdeki coğrafi olayların temelini oluşturur. Bu üç temel faktör; iklim kuşaklarından mevsimlere, gece-gündüz döngüsünden yerel saat farklarına kadar sayısız olguyu doğrudan etkileyen ana mekanizmalardır.
Dünya'nın Küresel Şeklinin Sonuçları
Dünya'nın dönüp dönmemesinden bağımsız olarak, yalnızca geoit (kutuplardan basık, Ekvator'dan şişkin) şeklinden kaynaklanan temel sonuçlar şunlardır:
- Güneş ışınlarının geliş açısının Ekvator'dan kutuplara doğru daralması sonucu sıcaklığın Ekvator'dan kutuplara doğru azalması.
- Sıcaklık ve buharlaşmanın enleme bağlı değişimine paralel olarak deniz suyu tuzluluğunun Ekvator'dan kutuplara doğru azalması.
- Dünya'nın kutuplardan basık olması nedeniyle yerin merkezine daha yakın olan kutuplarda yer çekiminin daha fazla olması.
- Küresel bir yüzeyin düz bir kağıda hatasız aktarılmasının imkansız olması nedeniyle haritalarda bozulmaların meydana gelmesi.
Günlük Hareket (Eksen Hareketi) ve Sonuçları
Dünya'nın kendi ekseni etrafında 24 saatte tamamladığı dönüşün (günlük hareket) temel coğrafi sonuçları şunlardır:
- Gezegenin bir yüzünün Güneş'e dönükken diğer yüzünün karanlıkta kalmasıyla gece ve gündüzün birbirini takip etmesi (ardalanması).
- Farklı boylamlardaki noktaların Güneş'in karşısından farklı zamanlarda geçmesiyle meridyenler arası yerel saat farklarının oluşması.
- Güneş'in ufuk düzlemindeki konumunun sabah, öğle ve akşam saatlerinde değişmesine bağlı olarak gölge boylarının gün içinde değişmesi.
Yıllık Hareket ve Eksen Eğikliğinin Sonuçları
Dünya'nın Güneş etrafındaki yörüngesini 23°27'lik bir eksen eğikliği ile 365 gün 6 saatte tamamlaması, aşağıdaki temel olayları meydana getirir:
- Eksen eğikliği nedeniyle Güneş ışınlarının bir noktaya geliş açısının yıl boyunca değişmesi sonucu mevsimlerin oluşması.
- Aydınlanma çemberinin yıl içinde kutup daireleri ile kutup noktaları arasında yer değiştirmesine bağlı olarak gece ve gündüz sürelerinin yıl içinde değişmesi.
- Güneş ışınlarının yıl içinde dik gelebildiği en son noktaları belirleyen Kuzey Yarım Küre'deki Yengeç Dönencesi ile Güney Yarım Küre'deki Oğlak Dönencesi'nin oluşması.
Bu üç etkinin sonuçları aşağıdaki tabloda özetlenmiştir:
Dünya'nın Şeklinin Sonuçları | Günlük Hareketin Sonuçları | Yıllık Hareketin Sonuçları |
Güneş ışınlarının geliş açısının enleme göre değişmesi | Güneşin doğuş ve batış yönlerinin sürekli değişmesi | Güneş ışınlarının yıl içinde farklı enlemlere dik gelmesi |
Paralel ve meridyen kavramlarının ortaya çıkması | Güneşin gün içinde gökyüzündeki konumunun değişmesi | Yıl içinde sıcaklık ortalamalarının değişmesi |
Kutuplara doğru çizgisel hızın azalması | Rüzgâr ve okyanus akıntılarının yön değiştirmesi (Coriolis etkisi) | Muson rüzgârlarının oluşması |
Dünya üzerindeki saat dilimlerinin belirlenmesi | Günün uzunluğunun 24 saat olması | Yıl boyunca Güneş’in doğuş ve batış saatlerinin değişmesi |
Kutup ve ekvator arasındaki uzaklık farkının olması | Gece-gündüz sıcaklık farklarının yaşanması | Yıl içinde Güneş’in öğle vaktinde en yüksek ve en alçak konuma ulaşması |
Bu gezegensel hareketlerin ve Dünya'nın şeklinin yarattığı coğrafi düzeni anlamak, yeryüzündeki herhangi bir noktanın konumunu hassas bir şekilde belirlememizi sağlayan koordinat sisteminin önemini ortaya koyar.
