📘 Dilin Kullanımından Doğan Türler

Türk Dili ve Edebiyatı 9. Sınıf Dil Bilgisi

Konu Özeti

Dil, insanların duygu ve düşüncelerini birbirine aktarmak için kullandığı en temel iletişim aracıdır. Ancak coğrafya, toplum yapısı ve kültürel etkenler, dilin farklı biçimlerde kullanılmasına neden olur. Bu farklılıklar sonucunda ağız, şive, lehçe, argo, jargon ve standart dil gibi türler ortaya çıkar.

1. Ağız

Ağız, bir dilin ülke sınırları içindeki farklı bölgelerde ses, biçim ve anlam bakımından değişikliğe uğramış hâlidir. Bu farklılıklar genellikle söyleyiş (aksan) düzeyindedir.

  • Örnekler: Konya ağzı, Sivas ağzı, Karadeniz ağzı, Ege ağzı.
  • Not: Ağız, dilin ülke içindeki bölgesel varyasyonudur.

2. Şive

Şive, bir dilin tarih içinde izlenebilen dönemlerde (yaklaşık birkaç yüzyıl önce) ayrılmış kollarıdır. Şiveler arasında belirli farklar olsa da, konuşanlar genellikle birbirini anlayabilir.

  • Örnekler: Türkiye Türkçesi, Azerice, Kırgızca, Türkmence, Kazakça.
  • Not: Şiveler, ana dilin yakın kollarıdır.

3. Lehçe

Lehçe, bir dilin çok eski dönemlerinde, yazılı kaynaklarla izlenemeyecek kadar erken zamanlarda ayrılmış kollarıdır. Bu yüzden lehçeler arasında anlaşma genellikle zordur.

  • Örnekler: Türkçenin lehçeleri: Çuvaşça ve Yakutça.
  • Not: Lehçeler, dilin en eski ayrılmış kollarıdır.

4. Argo

Argo, belirli bir grubun (örneğin gençler, esnaflar, askerler) kendi içinde oluşturduğu, toplumun geneli tarafından anlaşılmayan özel kelimelerle kurulmuş dildir.

  • Örnek: “Kafa ütülemek” (çok konuşmak), “takılmak” (vakit geçirmek).
  • Not: Argo genellikle gündelik konuşmada ortaya çıkar.

5. Jargon

Jargon, aynı meslek veya ilgi alanındaki kişilerin, kendi aralarında iletişimi kolaylaştırmak için kullandıkları özel terim ve ifadeler bütünüdür.

  • Örnek: Tıp alanında “ekso”, “intübasyon”; bilgisayar alanında “RAM”, “veritabanı”.
  • Not: Jargonlar meslekî veya teknik alanlara özgüdür.

6. Standart Dil (Ölçünlü Dil)

Standart dil, bölgesel ağız farklılıklarından arındırılmış, herkes tarafından kabul edilen ortak dildir. Yazı dili olarak da kullanılır.

  • Örnek: Türkiye Türkçesi’nde standart dil, İstanbul ağzına dayanır.
  • Not: Eğitim, medya ve resmî yazışmalarda standart dil kullanılır.
Bilmen Gereken:
  • Ağız, şive ve lehçe dilin doğal farklılaşma biçimleridir.
  • Argo ve jargon ise belirli toplulukların kendi iç iletişiminde oluşur.
  • Standart dil, herkesin ortak olarak kabul ettiği ve kullandığı dildir.
  • Türkiye Türkçesi’nde standart dil, İstanbul ağzına dayanır.