Giriş: Coğrafya Biliminin Doğası ve Yardımcı Bilimlere İhtiyacı
Coğrafya, yeryüzünde meydana gelen doğal ve beşeri olayları inceleyen kapsamlı bir bilim dalıdır. Ancak bu bilim, tek başına tüm coğrafi olguları açıklamakta yetersiz kalır. Çünkü coğrafyanın inceleme alanı son derece geniştir: atmosferdeki hava hareketlerinden, okyanusların derinliklerindeki akıntılara; toprak oluşumundan, insan toplulklarının yerleşim düzenlerine kadar birçok farklı konuyu kapsar.
İşte bu noktada coğrafya, diğer bilim dallarından yardım alır. Ancak bu yardım alma süreci, bilgileri olduğu gibi aktarmak değildir. Coğrafya, diğer bilimlerden elde ettiği verileri sentezleyerek, nedensellik, karşılıklı ilgi ve dağılış ilkeleri çerçevesinde yeniden değerlendirir ve yeryüzündeki coğrafi gerçeklikleri açıklar.
Coğrafyanın Ana Bölümleri ve Yardımcı Bilimler
Coğrafya temel olarak iki ana bölüme ayrılır:
1. Fiziki Coğrafya (Doğal Ortamlar)
Doğal çevreyi ve bu çevreyi oluşturan unsurları inceler. Bu unsurlar "Muhteşem Dörtlü" olarak adlandırılır:
- Atmosfer (Hava Küre)
- Hidrosfer (Su Küre)
- Litosfer (Taş Küre)
- Biyosfer (Canlı Küre)
2. Beşeri Coğrafya (İnsan Faaliyetleri)
İnsanın doğal çevre üzerindeki etkilerini, yerleşim düzenlerini, ekonomik faaliyetlerini ve nüfus özelliklerini inceler.
Fiziki Coğrafyaya Destek Veren Yardımcı Bilimler
A) Atmosfer (Hava Küre) ile İlgili Bilimler
Klimatoloji (İklim Bilgisi), atmosferdeki uzun dönemli hava koşullarını inceleyen coğrafya dalıdır. Bu dalın çalışmalarında iki önemli yardımcı bilim öne çıkar:
1. Meteoroloji (Hava Durumu Bilimi)
Meteoroloji, günlük ve anlık hava koşullarını inceler. Sıcaklık, basınç, nem, rüzgar hızı gibi verileri toplar ve hava tahminleri yapar.
Örnek: Meteoroloji, "Yarın İstanbul'da sıcaklık 15°C olacak ve yağmur yağacak" der. Klimatoloji ise bu günlük verilerin uzun yıllar ortalamasını alarak "İstanbul'un Ocak ayı ortalama sıcaklığı 7°C'dir ve bu ayda ortalama 12 gün yağışlı geçer" şeklinde iklim bilgisi üretir.
Coğrafya, meteorolojinin sağladığı bu ortalama verileri kullanarak bölgelerin iklim özelliklerini belirler ve iklim tiplerini sınıflandırır.
2. Fizik
Atmosferdeki birçok olay fizik kurallarıyla açıklanır. Yerçekimi kuvveti, atmosfer katmanlarının oluşumu, ışık kırılması, güneş ışınlarının dünyaya geliş açısı gibi konularda fizik biliminden destek alınır.
Örnek: Ekvator bölgelerinin daha sıcak olması, güneş ışınlarının bu bölgeye dik açıyla gelmesiyle açıklanır. Bu durum, fizik biliminin "ışık açısı" ve "enerji yoğunluğu" kavramlarıyla desteklenir.
B) Hidrosfer (Su Küre) ile İlgili Bilimler
Yeryüzündeki suları inceleyen coğrafya dalları için birçok yardımcı bilim vardır:
1. Hidroloji (Su Bilimi)
Yeraltı ve yerüstü sularının hareketini, dağılışını ve özelliklerini inceler. Akarsular, göller, yeraltı suları hakkında temel bilgiler sağlar.
Örnek: Bir nehrin debisinin (bir saniyede taşıdığı su miktarı) mevsimlere göre değişimi, hidrolojinin verdiği bilgilerle açıklanır. Coğrafya ise bu nehrin hangi bölgelerden geçtiğini, hangi iklim koşullarında bulunduğunu ve bu durumun tarım veya yerleşme üzerindeki etkilerini inceler.
2. Oseonografya (Okyanus Bilimi)
Okyanusların fiziksel, kimyasal ve biyolojik özelliklerini inceler. Deniz akıntıları, tuzluluk oranları, okyanus sıcaklıkları gibi konularda bilgi sağlar.
Örnek: Atlas Okyanusu'ndaki Gulf Stream akıntısının Kuzey Avrupa iklimini ısıtması, oseonografyanın verdiği akıntı bilgileriyle açıklanır. Coğrafya bu bilgiyi kullanarak, neden Norveç kıyılarının aynı enlemdeki Kanada kıyılarından daha ılıman olduğunu açıklar.
3. Limnoloji (Göl Bilimi)
Göllerin fiziksel, kimyasal ve biyolojik özelliklerini inceler. Göllerdeki su yapısı, göl ekosistemi ve göl suyu kalitesi hakkında bilgi verir.
Örnek: Van Gölü'nün sodalı yapısı, limnolojiyle belirlenir. Coğrafya ise bu özelliğin göl çevresindeki yerleşim ve ekonomik faaliyetlere etkisini (balıkçılığın olmaması, tarımsal sulamada kullanılamaması gibi) inceler.
4. Kimya
Suların kimyasal bileşimi, tuzluluk, asitlik, mineral içeriği gibi konularda kimya biliminden yararlanılır.
Örnek: Tuz Gölü'nün suyundaki yüksek tuz oranı kimyasal analizlerle belirlenir. Coğrafya bu bilgiyi kullanarak gölün ekonomik değerini (tuz üretimi) ve çevresel özelliklerini açıklar.
C) Litosfer (Taş Küre) ile İlgili Bilimler
1. Jeoloji (Yer Bilimi)
Yeryüzünün iç yapısını, kayaçların oluşumunu, jeolojik zamanları ve tektonik hareketleri inceler.
Örnek: Türkiye'nin Kuzey Anadolu Fay Hattı üzerinde bulunması jeolojinin verdiği bir bilgidir. Coğrafya bu bilgiyi kullanarak, neden bu hatta yerleşim planlamasının dikkatli yapılması gerektiğini ve deprem riskinin yüksek olduğunu açıklar.
2. Jeomorfoloji (Yer Şekilleri Bilimi)
Yeryüzü şekillerinin (dağlar, ovalar, platolar, vadiler) nasıl oluştuğunu ve nasıl değiştiğini inceler.
Örnek: Alpler Dağları'nın kıvrım dağı olması, jeomorfolojinin verdiği bir bilgidir. Coğrafya bu bilgiyi kullanarak, dağlık alanların ulaşım, tarım ve yerleşim açısından zorluklarını açıklar.
3. Pedoloji (Toprak Bilimi)
Toprakların oluşumunu, sınıflandırılmasını ve özelliklerini inceler.
Örnek: Kahverengi toprakların nötr pH değerine sahip olması ve verimli olması pedolojinin verdiği bilgidir. Coğrafya bu toprakların hangi iklim ve bitki örtüsü koşullarında oluştuğunu ve hangi tarımsal ürünler için uygun olduğunu açıklar.
4. Petrografi (Taş Bilimi)
Kayaçların mineralojik yapısını ve sınıflandırmasını inceler.
Örnek: Kapadokya'daki peribacalarının tüf kayacından oluşması petrografinin verdiği bir bilgidir. Coğrafya bu kayaç türünün aşınmaya karşı direncini ve bölgenin turizm potansiyelini açıklar.
D) Biyosfer (Canlı Küre) ile İlgili Bilimler
1. Botanik (Bitki Bilimi)
Bitki türlerinin özelliklerini, dağılışını ve yaşam koşullarını inceler.
Örnek: Akdeniz bitki örtüsünün maki ve garig formasyonlarından oluşması botanik biliminin verdiği bilgidir. Coğrafya bu bitki örtüsünün Akdeniz ikliminde (yazları sıcak ve kurak, kışları ılık ve yağışlı) nasıl hayatta kaldığını ve bölgenin hayvancılık faaliyetlerine etkisini açıklar.
2. Zooloji (Hayvan Bilimi)
Hayvan türlerinin özelliklerini, yaşam alanlarını ve davranışlarını inceler.
Örnek: Kutup ayılarının Arktik bölgede yaşaması zoolojinin verdiği bir bilgidir. Coğrafya bu hayvanların soğuk iklime adaptasyonunu ve iklim değişikliğinin bu türler üzerindeki etkilerini inceler.
Beşeri Coğrafyaya Destek Veren Yardımcı Bilimler
1. Demografi (Nüfus Bilimi)
Demografi, beşeri coğrafyanın en önemli yardımcı bilimidir. Nüfus sayımı, nüfus artış hızı, doğum-ölüm oranları, nüfus yoğunluğu, göç hareketleri ve nüfus piramitleri gibi konularda detaylı veriler sağlar.
Örnek: Türkiye'nin 2023 yılı nüfusunun yaklaşık 85 milyon olması demografinin verdiği bir bilgidir. Coğrafya bu nüfusun yeryüzündeki dağılışını inceler ve neden İç Anadolu'nun nüfus yoğunluğunun kıyı bölgelerden düşük olduğunu açıklar. Ayrıca, büyük şehirlere göç hareketlerinin nedenlerini (ekonomik fırsatlar, eğitim, sağlık hizmetleri) ve sonuçlarını (gecekondular, altyapı sorunları) değerlendirir.
Demografinin Coğrafyaya Katkısı:
- Nüfus coğrafyası: Nüfusun dağılışı, yoğunluğu ve yapısı
- Yerleşme coğrafyası: Şehirleşme, köyden kente göç, yerleşim alanlarının planlanması
2. Ekonomi
Tarım, sanayi, ticaret, turizm gibi ekonomik faaliyetlerin teorik ve pratik yönlerini açıklar.
Örnek: Bir bölgenin sanayi tesislerinin hammadde kaynaklarına yakın kurulmasının maliyet avantajı sağlaması ekonominin verdiği bir bilgidir. Coğrafya bu bilgiyi kullanarak, Zonguldak'ın kömür madenleri nedeniyle sanayi bölgesi haline gelmesini açıklar.
3. Sosyoloji (Toplum Bilimi)
Toplumların kültürel yapısını, sosyal ilişkilerini ve davranış biçimlerini inceler.
Örnek: Kırsal alanlarda geniş aile yapısının daha yaygın olması sosyolojinin verdiği bir bilgidir. Coğrafya bu durumun tarımsal ekonomiye dayalı yaşam tarzı ve yerleşim özelliklerinden kaynaklandığını açıklar.
Hem Fiziki Hem Beşeri Coğrafyaya Destek Veren Bilimler
1. Tarih
Coğrafi olayların ve insan faaliyetlerinin zaman içindeki gelişimini açıklar. Tarih, coğrafyanın "neden bu bölge böyle gelişti?" sorusuna cevap vermesine yardımcı olur.
Örnek 1: İstanbul'un üç kıtanın kesişim noktasında olması ve tarih boyunca üç büyük imparatorluğa (Roma, Bizans, Osmanlı) başkentlik yapması, tarihin coğrafyaya kattığı bir perspektiftir. Coğrafya, şehrin stratejik konumunun tarihsel önemini ve günümüzdeki ticaret merkezi olma özelliğini bu bilgilerle açıklar.
Örnek 2: Anadolu'nun "Bereketli Hilal" bölgesinde yer alması ve tarihte ilk yerleşik yaşam merkezlerinden biri olması, coğrafi konumun tarihi gelişimdeki etkisini gösterir.
2. Astronomi (Gökbilim)
Dünya'nın uzaydaki konumunu, güneş sistemi içindeki hareketlerini ve bunların yeryüzüne etkilerini inceler.
Örnek 1: Dünya'nın eksen eğikliği (23.5°) ve yıllık hareketi, mevsimlerin oluşmasını açıklar. Astronomi bu bilgiyi verirken, coğrafya mevsimlerin farklı enlemlerdeki etkilerini (tropikal bölgelerde iki mevsim, orta kuşakta dört mevsim) açıklar.
Örnek 2: Dünya'nın günlük hareketi (dönme hareketi) sonucu gece-gündüz oluşur. Astronomi bu hareketi açıklarken, coğrafya farklı bölgelerdeki gündüz sürelerinin (kutuplarda 6 ay gece-6 ay gündüz, ekvatorda her zaman 12 saat) nedenlerini ve etkilerini inceler.
Coğrafya ve Yardımcı Bilimler İlişkisinin Temel İlkeleri
Coğrafya, yardımcı bilimlerden aldığı bilgileri üç temel ilke çerçevesinde değerlendirir:
1. Nedensellik İlkesi
Coğrafi olayların ve olguların neden meydana geldiğini araştırır. Yardımcı bilimlerden alınan veriler, bu nedenleri açıklamak için kullanılır.
Örnek: Akdeniz Bölgesi'nde portakal yetiştirilmesi bir coğrafi olgudur. Bu olgunun nedenleri şöyle açıklanır:
- Klimatoloji: Bölgenin Akdeniz ikliminde olması (portakal ılık iklimi sever)
- Pedoloji: Toprakların verimli olması
- Hidroloji: Yeterli su kaynaklarının bulunması
- Ekonomi: Portakal ihracatının karlı olması
2. Karşılıklı İlgi İlkesi
Coğrafi olaylar birbirinden bağımsız değildir; aralarında karşılıklı ilişkiler vardır.
Örnek: Bir bölgenin dağlık olması (jeomorfoloji) şu sonuçları doğurur:
- İklim: Dağlar yağışı artırır (klimatoloji)
- Nüfus: Yerleşim seyrekleşir (demografi)
- Ekonomi: Tarım alanları sınırlanır, hayvancılık gelişir (ekonomi)
- Ulaşım: Yollar tünellerle geçilir, ulaşım maliyetleri artar (mühendislik)
3. Dağılış (Yayılış) İlkesi ve Sentez
Coğrafya, yardımcı bilimlerden aldığı bilgileri sentezleyerek, coğrafi olguların yeryüzündeki dağılışını gösterir. Bu, coğrafyayı diğer bilimlerden ayıran en önemli özelliktir.
Örnek: Meteoroloji "bugün İzmir'de hava sıcaklığı 25°C" der. Ancak coğrafya, yıllık ortalama sıcaklıkları kullanarak Akdeniz iklim kuşağının dünya üzerindeki dağılışını gösterir ve şunu belirtir: "Akdeniz iklimi, enlem olarak 30°-45° arasında, kıtaların batı kıyılarında görülür."
Sonuç: Coğrafya Biliminin Bütünleştirici Rolü
Coğrafya, diğer bilim dallarından yalnızca bilgi alan pasif bir bilim değildir. Aksine, aldığı bu bilgileri sentezleyen, analiz eden ve yeryüzündeki dağılışlarını gösteren aktif bir bilimdir.
Doğa ile insan arasındaki karmaşık ilişkiyi anlamak için:
- Fiziki coğrafya, doğal çevreyi anlamak için fizik, kimya, jeoloji, botanik gibi bilimlerden destek alır.
- Beşeri coğrafya, insan faaliyetlerini anlamak için demografi, ekonomi, sosyoloji, tarih gibi bilimlerden destek alır.
Bu bütünleştirici yaklaşım sayesinde coğrafya, yeryüzündeki olayları mekansal ve zamansal boyutlarda açıklayan, insanlığın yaşadığı dünyayı anlamasına katkı sağlayan özgün bir bilim dalıdır.
