Sıcaklık ve basınç, bir yerin hava durumunu ve uzun vadedeki iklim karakterini şekillendiren en temel iki atmosferik dinamiktir. Bu iki unsur arasındaki ilişki, rüzgarlardan yağış rejimlerine kadar pek çok hava olayını doğrudan kontrol eder.

Yükseltinin Sıcaklık Üzerindeki Etkisi

Yükselti ile sıcaklık arasında genellikle ters orantılı bir ilişki bulunur. Bu ilişkiyi belirleyen temel prensipler şunlardır:

  • Temel İlke: Troposfer katmanında, yükselti arttıkça sıcaklık ortalama olarak her 200 metrede 1°C azalır. Bu oran, “dikey sıcaklık değişimi” ya da dikey sıcaklık gradyanı olarak adlandırılır.
  • Nedenleri: Bu sıcaklık düşüşünün iki temel nedeni vardır:
    1. Atmosfer, Güneş'ten doğrudan gelen ışınlardan ziyade, asıl olarak yerden yansıyan ışınlarla ısınır. Bu nedenle yeryüzünden uzaklaştıkça ısı kaynağı zayıflar.
    2. Yükseldikçe atmosferin yoğunluğu ve ısıyı tutma kapasitesi olan nem (su buharı) miktarı azalır. Nem azaldıkça, ısı tutulamadığı için sıcaklık daha hızlı düşer.

Örnek Uygulama:

Aynı enlem üzerinde bulunan iki merkez düşünelim:

  • Deniz kıyısındaki P şehri: deniz seviyesinde, sıcaklık 28°C
  • Dağ yamacındaki R kasabası: denizden 1600 metre yüksekte

Bu iki merkezin arasındaki yükselti farkı 1600 metre olduğuna göre:
1600 ÷ 200 = 8°C sıcaklık farkı beklenir.

Dolayısıyla R kasabasının ortalama sıcaklığı:
28°C − 8°C = 20°C olur.

📘 Yorum:
P ve R aynı enlemde oldukları için Güneş ışınlarını aynı açıyla alırlar.
Sıcaklık farkı enlemden değil, yükseltiden kaynaklanmaktadır.
R kasabası, P şehrine göre daha yüksek bir alanda yer aldığı için daha serindir.

Yüksek ve Alçak Basınç Merkezlerinin Karşılaştırılması

Havanın yeryüzüne uyguladığı kuvvete göre oluşan Yüksek Basınç (YB) ve Alçak Basınç (AB) alanları, zıt hava koşullarını beraberinde getirir. Bu iki merkezin temel özellikleri aşağıdaki tabloda karşılaştırılmıştır:

Özellik

Yüksek Basınç (YB)

Alçak Basınç (AB)

Hava Hareketi

Hava yukarıdan aşağıya doğru alçalır.

Hava aşağıdan yukarıya doğru yükselir.

Hava Durumu

Açık, durgun, genellikle güneşli hava koşulları görülür.

Bulutlu, kapalı ve genellikle yağışlı hava koşulları görülür.

Nem ve Yağış

Havadaki nem azdır; yağış nadirdir.

Nem oranı yüksektir; sık sık yağış gerçekleşir.

Rüzgar Yönü (Kuzey Yarım Küre)

Hava merkezden çevreye doğru eser ve Coriolis etkisiyle saat yönünde sapar.

Hava çevreden merkeze doğru hareket eder ve Coriolis etkisiyle saat yönünün tersine sapar.

Örnek Alanlar

Orta Asya bozkırları, Büyük Sahra, Antarktika

Amazon Havzası, Endonezya Adaları, Batı Avrupa kıyıları

Atmosferin bu dinamik kuvvetleri yeryüzünün yüzeyini şekillendirirken, gezegenin kendi iç kuvvetleri de kabuğu sürekli olarak yeniden biçimlendirir.